اجازه حدیث تاریخ، تطور و نقش آن در نشر حدیث و پالایش آن

/ محمد رضا شهبازی؛

استاد راهنما: محمد علی مهدوی راد

استاد مشاور: محمد کاظم رحمان ستایش

تهران: دانشکده علوم حدیث، رشته علوم حدیث (گرایش تفسیر اثری)،

اردیبهشت 1386، 340ص.

حدیث پس از قرآن کریم دومین منبع شرعی و آموزه های اخلاقی است. کلام معصومان‰ با توجه به عصمت حجیتشان از اهمیت خاصی برخوردار است. مسلمانان با توجه به این اهمیت، از آغاز در جهت حفظ کلام معصوم، نقل آن و عمل به آن اهتمام ورزیدند. در دوره حضور معصومان ‰، مسلمانان کلام ایشان را مستقیماً دریافت و نقل می کردند و در برخی موارد نیز حدیث را با یک یا چند واسطه دریافت می کردند. اما پس از دوره حضور، تنها راه دستیابی به کلام معصوم، شنیدن احادیث از راویان حدیث بود. با توجه به زیاد شدن واسطه ها و راهیابی احادیث دروغ به مجموعه روایات و برخی مشکلات طبیعی، مسلمانان بر آن شدند تا از راستگو بودن راویان و وثاقت آنان مطمئن شوند و برای جلوگیری از رورود دیگر مطالب به حوزه احادیث و حفظ و صیانت آن، قوانین و قواعدی را بنیان نهند و راههای متعددی را برای نقل حدیث وضع کنند. اجازه یکی از راه هایی است که مسلمانان برای نقل حدیث برگزیدند.

اجازه کلامی است که از سوی اجازه دهنده صادر می شود و بر اساس آن اذن روایت کردن روایات خویش را صادر می کند. اجازه تقسیمات گوناگون دارد؛ با توجه به اجازه دهنده به معین، نامعین، مجهول، معدوم، طفل، مجنون، کافر و معلق و مشروط تقسیم می شود. با توجه به چیزی که به آن اجازه داده می شود به معین، نا معین ، مجهول، تحمل نشده و مجاز تقسیم می شود. برخی اجازات، شفاهی و برخی کتبی است. اجازات کتبی از نظر اندازه و حجم مطالب، به مختصره، متوسطه و کبیره تقسیم می شود.

نخستین اجازه را به لحاظ به لحاظ تاریخی، اجازه "سلیم بن قیس هلالی" برای ابان بن ابی عیاش درباره نقل کتاب سلیم دانسته اند. پس از آن اجازه گرفتن و اجازه دادن اجازه متداول شد و در قرن سوم و چهارم به اوج خود رسید. تا قرن چهارم بیشتر اجازات به صورت شفاهی بوده است؛ ولی پس از آن بیشتر به صورت کتبی صادر شده است. هرچند امروزه نیز اجازه صادر می شود، ولی اهمیت و جایگاه خود را از دست داده است. بسیاری از عالمان و محدثان صدور اجازه را پس از تدوین احادیث در کتب و مصنفات، برای تیمن و تبرک می دانند؛ ولی برخی دیگر آن را، حتی در دوران ما، لازم و ضروری می شمارند.

نویسنده مطالب مورد نظر خود را در قالب چند پرسش و پاسخ مطرح کرده است

اولین پرسش این است که اجازه از کی و بر اساس چه ضرورت و انگیزه ای آغاز شده و وضعیت موجود آن به چه شکلی است؟

با توجه به گزارشهای تاریخی نتیجه این شده که ظاهرا اولین اجازه صادر شده از سوی سلیم بن قیس هلالی برای ابان بن ابی عیاش درخصوص کتاب سلیم بوده است.

نگارنده برای نشان دادن تطور اجازه در طی تاریخ حدیث تا به امروز، اجازات صادر شده در طول تاریخ را به چهار دوره تقسیم کرده است:

1. دوره اول: این دوره با توجه به آغاز اجازه و شک گیری آن و شفاهی بودن بسیاری از اجازات و همچنین همراه بودن آنها با مناوله، از پایان قرن اول تا پایان قرن چهارم به طول انجامیده است. در این دوره در آغاز شکل گیری آن برخی با اجازه مخالفت داشته و دلایلی را برای مخالفت خود ذکر کرده بودند؛ ولی بنظر نویسنده هیچکدام از دلایل آنها وارد نبوده و نتوانسته است در رواج اجازه خللی وارد کند.

در قرن دوم و سوم اجازه بیشتر در میان اهل سنت رواج داشته و شیعه به خاطر همزمانی با زمان حضور ائمه‰، کمتر به این امر پرداخته و بیشتر از طریق سماع و شنیدن از ائمه و یا راویان ائمه به احادیث دست پیدا می کردند؛ در قرن چهارم با توجه به نوشته شدن احادیث در اصول و مصنفات و مجموعه های حدیثی، شیعیان بیشتر به امر اجازه پرداخته و از این طریق روایات را نقل می کردند.

در این دوره برخی روایان و علمای حدیث کارشان دریافت نوشته های حدیثی و گرفتن اجازه از صاحبان نوشته ها  و نیز کسانی که به نوشته های حدیثی سند داشته اند، و نقل آنها از طریق اجازه، به مشایخ اجازه شهرت داشته اند. با توجه به نقش مشایخ اجازه در نقل نوشته ها و کتابهای حدیثی، برخی از رجالیان و علمای حدیث از قبیل شهید ثانی و پسرش، شیخ بهایی، میرداماد و دیگران قاعده ای طرح کرده و ادعا کرده اند مشایخ اجازه از نظر رجالی ثقه می باشند. نگارنده با بررسی این قاعده و دلایل آن، به این نتیجه رسیده که با توجه به مراجعه راویان و علمای حدیث به آنها و دریافت اجازه از آنها و اعتماد به آنها، به نوعی آنها را توثیق عملی کرده اند و حداقل نتیجه این توثیق عملی آنها، مدح مشایخ اجازه می باشد و این مدح در کنار مدحهای دیگر درباره مشایخ اجازه، می تواند نشانگر وثاقت آنها باشد.

2. دوره دوم: این دوره با توجه به تداول بیشتر اجازه و صدور اجازات مختصره و نوشته شدن اجازه در پشت نسخه های کتابها از ابتدای قرن پنجم تا پایان قرن هفتم تخمین زده شده است. در این دوره و بعد از آن اجازه منحصراً به صورت کتبی در آمده است. در این دوره  قرائت نیز در کنار اجازه رونق داشته است و علمای شیعه و اهل سنت با هم ارتباط داشته و برای هم اجازه روایت و قرائت صادر کرده اند.

3. دوره سوم: این دوره به جهت تداول اجازات کبیره و متوسطه و انحصار نقل حدیث از طریق اجازه، از ابتدای قرن هشتم تا پایان قرن یازدهم به طول انجامیده است. در این دوره نیز اجازه بیشتر متداول شده و یکی از راه های منحصر نقل حدیث گردیده است. همچنین در این دوره روش قرائت بیشتر درباره کتابهای غیر حدیثی از قبیل فقهی، اصولی، کلامی و ... به عنوان شیوه آموزشی به کار گرفته شده است.

4. دوره چهارم: ویژگی مهم این دوره که از ابتدای قرن دوازدهم تا دوران معاصر به طول انجامیده، کاسته شدن ارزش و جایگاه اجازه می باشد که بیشتر مشایخ با آنکه به آن پرداخته اند ولی فایده آن را صرف نقل حدیث و تیمن و تبرک دانسته اند . این دیدگاه با نزدیک شدن به دوران معاصر قویتر شده است به طوری که امروزه بسیار کم بدان پرداخته می شود.

دومین سؤال مطرح شده در ابتدای بحث این بوده که نقش اجازه در استوارسازی نقل و میزان اعتبار آن در بین طرق تحمل حدیث چگونه است؟

نویسنده معتقد است که اجازه به عنوان یکی از راه های معتبر نقل حدیث در میان راه های هشتگانه تحمل حدیث و ادای آن می باشد. روش اجازه در دوره های اولیه در کنار دیگر راه ها به کار گرفته می شد و از نظر رتبه ای بعد از سماع و قرائت در رتبه سوم بود. ولی بعد از تدوین احادیث در اصول و مصنفات و جوامع حدیثی راه های دیگر نقل حدیث از رونق افتاده و "اجازه" تنها راه نقل حدیث، بخصوص در دوره سوم و چهارم تاریخچه اجازه که مطرح شده بود، تنها راه نقل حدیث قرار گرفته است. در دوران معاصر نیز کمابیش این روش به کار برده شده است و حتی برخی علما از قبیل محدث نوری و شیخ آقا بزرگ تهرانی و دیگران ضرورت نقل حدیث به روش اجازه را گوشزد کرده اند.

سومین سؤال مطرح شده این است که شیوه های اجازه دهی و اجازه گیری به چه سبکی بوده است؟

در بررسی شوه های اجازه دهی و اجازه گیری این نتیجه گرفته شد که اجازه اشکال مختلف داشته و با توجه به مُجاز (اجازه گیرنده) به معین، نامعین، مجهول، معدوم، طفل، مجنون، کافر، معلق و مشروط و با توجه به مَجاز (آن چیزی که اجازه داده می شود) به معین، نامعین، مجهول، تحمل نشده، مَجاز تقسیم می شود. همچنین برخی اجازات شفاهی و برخی کتبی صادر شده اند. اجازات کتبی نیز از نظر اندازه و حجم مطالب، به مختصره، متوسطه و کبیره تقسیم می شود. برخی اجازات نیز به صورت شعر صادر شده اند. همچنین مشخص شد که اجازه گاهی همراه با یکی از روشهای هشتگانه تحمل و ادای حدیث به کار گرفته می شد؛ مانند، مناوله مقرون به اجازه، مکاتبه مقورن به اجازه، قرائت همراه با اجازه و ... .

نگارنده در پایان، در پاسخ به این سؤال که در پرداختن به اجازات چه فوایدی مترتب است؟؛ اتصال اسناد به احادیث معصومان‰، ذکر حدیث با سند، فوائد کتابشناسی، انتساب و عدم انتساب کتابها، تاریخ علوم، شخصیت شناسی، تداول کتابها در دوره های مختلف، جغرافیای نشر کتاب در یک منطقه و نسخه های آن و ... را از جمله فواید پژوهشی پیرامون اجازات برشمرده است.